مولفه های سیاست خارجی انقلابی از نظر رهبر انقلاب
در مکتب سیاسى مقام معظم رهبرى ، خط درست دیپلماسى و سیاست خارجى ، بستگى به حفظ جهت گیرى اسـلامى و شجاعت در مقابل تهدیدات دشمنان و قدرت هاى بزرگ دارد؛ و براى انجام این مهم باید وفادارترین صمیمى ترین ، خوشفکرترین ، پرانگیزه تـریـن انـسـانـهـا در دسـتـگاه دیپلماسى مجتمع شوند، تا بتوانند تهدیدها را به فرصت تبدیل و منافع ملى کشور را حراست کنند.
اولویت هاى سیاست خارجى
رابطه دیپلماتیک از لحاظ تئورى، در واقع نقطه اوج روابط عادلانه و صمیمانه دو کشور بایکدیگر است ، چرا که دو کشور مستقل و غیر وابسته به یکدیگر، پس از رسیدن بـه درک متقابل ، رفتار حسنه متقابل ، عدم مداخله در امور داخلى یکدیگر، اقدام به برقرارى روابط دیپلماتیک با یکدیگر مى نمایند.
در حقیقت از نظر تئورى ، سالم ترین روابط بین دو کشور، همان روابط دیپلماتیک بین آن دو ست . زمانى که دو کشور با یکدیگر رابطه دیپلماتیک برقرار مى کنند، بدان معنى است که آن دو با یکدیگر قرار گذاشته اند که از این پس بر اساس اصل رفتار حسنه متقابل ، احترام بـه اصول شناخته شده بین الملل و در چارچوب مقررات بین المللى با یکدیگر رفتار نمایند.
اصول و مبانى سیاست خارجى جمهورى اسلامى
در کلیه نظام هاى سیاسى و حکومتى جهان ، قانون اساسى بالاترین سند و منبع سیاسى رسمى نظام است . چارچوبها و کلیات و حدود و ثغور سیاست خارجى هر کشور نیز در همین سـنـد مـشـخـص و مـعـیـن مـى گـردد. در نـظـام جـمـهورى اسلامى ایران نیز قانون اساسى ، مـعـتـبـرتـریـن سـنـد و غـنـى تـریـن مـنـبـع سـیـاسـت خـارجـى اسـت ؛ و در گـوشـه و کـنـار اصول و فصول این قانون و هر مناسبتى ، بحثى و رهنمودى و شاخصى از سیاست خارجى گوشزد و بررسى گردیده است .
قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به روشنى ارجحیت هاى سیاست خارجى ایران را روشن ساخته است . چهار گروه از کشورها به ترتیب داراى اولویت مى باشند:
1. همسایگان ایران
2. کشورهاى مسلمان
3. کشورهاى جهان سوم
4. کـشـورهـایـى کـه به نوعى یکى از نیازهاى سیاسى ، اقتصادى ، اجتماعى و یا نظامى ایران را بر طرف سازند.[4]
مؤلفه اسلام گرایی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران؛
در فرایند پیروزی انقلاب اسلامی، گفتمانی شکل گرفت که ریشه در سنت اسلام داشت این گفتمان انقلابی به باز تعریف بنیادی در حوزه سیاست داخلی و خارجی پرداخت و معیارهای متفاوتی را برای تعریف و تعیین "خود" و " دگری" در عرصه داخلی و بین المللی ارائه داد. از سوی دیگر گفتمان مسلط و غالب جهانی را به چالش کشیدو نظم حاکم بر مناسبات و روابط بین المللی را مورد تهدید و تردید قرار داد وکانون های متعدد را در برابر قدرت جهانی بسیج کرد و متغیر های تازه ای را وارد صحنه سیاست بین الملل نمود در نتیجه در بطن گفتمان انقلاب اسلامی گفتمانهای متمایز سیاست خارجی متولد شد که در چارچوب آن رفتار سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران شکل گرفت.
امام خمینی منافع جامعه مسلمانان (امت) را مد نظر قرار داده بود و با رد کردن مفهوم ناسیونالیسم (ملی گرایی) خیلی از ایده های سکولار منافع ملی را ناچیز شمرد و ایشان همچنین سیستم بین المللی که اساسش بر دولت- ملت بود را رد کرد. ایشان هوادار یک نظم جهانی اسلامی سودمند برای بشریت بود.
اسلام برای بشریت آمده و آمده تا بشریت زیر چتر عدالت قرار گیرد، در اینجا دوباره سنت ایرانیها داعیه ی جهانی داشتن است.وارد شدن عنصر جهان گرایی بوسیله امام خمینی در سیاست خارجی ایران هنگامی که به گورباچف در ژانویه 1988نامه نوشت، دیده می شود امام خمینی با بدگویی از خلاء ایدئولوژیکی؛ غرب و شرق را زیر سوال برد وارزشهای اسلامی هواداری کرد و نوشت که اسلام توانایی رهایی همه ملتها را دارد. [5]
انقلاب زدایی از سیاست خارجی جمهوری اسلامی؛ هدف اصلی دشمن
حال این سوال پیش می آید که چرا مقام معظم رهبری همواره بر روحیه ی صحیح انقلابی در زمینه سیاست خارجی تاکید دارند؟
بیانیه‌ی ارزشمند «گام دوم انقلاب» در ابعاد مختلف به مساله‌ی سیاست خارجی و روابط بین‌الملل میپردازد. برخی از این ابعاد مربوط به سیاست خارجی جمهوری اسلامی است و برخی دیگر به نوع تحولات و پویش‌های راهبردی در محیط بین‌الملل اشاره دارد. فهم نوع ادراک رهبر انقلاب از فرآیند تحولات از گذشته تا آینده، برای هر صاحب‌نظری دارای اهمیت راهبردی است.
برای تبیین بهتر چیستی و علل رویکرد سیاست خارجی طرح شده در گام دوم انقلاب باید به این نکته توجه کرد که اکنون پس از چهل سال از پیروزی انقلاب اسلامی، همچنان مساله‌ی اصلی غرب به‌خصوص آمریکا، «اصلِ انقلاب» است. به عبارت دیگر، آمریکا نه تنها با انقلاب اسلامی و نظام برآمده از آن یعنی جمهوری اسلامی کنار نیامده بلکه آن را تهدید نیز تلقی و دشمن اصلی عنوان میکند.
گروه اقدام ایران که مستقر در وزارت خارجه‌ی آمریکاست، در گزارشی اعلام میکند ایران تنها حکومت انقلابی باقی مانده در روی زمین است که آمریکا باید کار آن را یکسره کند. در واقع مفهوم کلیدی سیاست خارجی دولت ترامپ در قبال ایران انقلاب است و تمام خواسته‌های آنها از جمله شروط دوازدهگانه پمپئو در قبال ایران نیز متمرکز بر همین کنار گذاشتن دستاوردهای انقلاب اسلامی در عرصه‌های مختلف است. به این ترتیب، راهکار مدنظر آمریکا برای عادی شدن ایران در محیط بین‌الملل، «انقلاب‌زُدایی از جمهوری اسلامی» است. به عبارت دیگر، از منظر دشمن این انقلاب اسلامی است که ایران را حتی به لحاظ مادی، قدرتمند کرده است و رفع تهدید ایران تنها از طریق انقلاب‌زُدایی از سیاست خارجی جمهوری اسلامی میسر است. اینک با فهم این چارچوب میتوان به اهمیت تاکید رهبری بر مساله‌ی انقلاب و لزوم تداوم آن پی برد.
صرف گلایه‌های آمریکا از مخرب بودن انقلاب اسلامی برای منافع غرب، شاهدی بر درستی موضع رهبری است مبنی بر اینکه تاریخ چهل ساله‌ی انقلاب بدون خیانت به آرمان‌ها سپری شده است. ایشان در چند مورد تصریح می‌کنند که هدف انقلاب صرفا گرفتن حکومت نبوده و دغدغه‌ی آن، برخلاف آنچه غربیها ترویج میدهند، صرفا بقای رئالیستی نیست. بلکه از آنجا که این حکومت مبتنی بر اسلام و مردم است صرف سلطه نه مشروعیت می آورد و نه مقبولیت.[6]
راهکارهای تحقق سیاست خارجی انقلابی:
*حمایت از نهضت های آزادی بخش ومخالفت با قدرت های بزرگ
اصل 154 قانون اساسی مقرر می دارد"جمهوری اسلامی ایران در عین خودداری کامل از هر گونه دخالت در امور داخلی ملت های دیگر از مبارزه حق طلبانه مستضعفین در برابر مستکبرین در هر نقطه از جهان حمایت می کند" شاید این اصل و عملکردهای مربوط به این اصل انقلابی ترین خط مشی و اقدامات جمهوری اسلامی ایران باشد.گستره این اصل در سطح جهانی است و مجددا تقسیم بندی میان بازیگران بر اساس سطح قدرت انهاست. براساس این اصل قانون اساسی نیز، جمهوری اسلامی باید به اعتقادات خود وفادار بوده و از همکاری با مراکز قدرت پرهیز کند. این اصول برای چند سال اول انقلاب بطور گستردهای اعمال گردید و ایران مرکز ثقل رفت و آمد همه نهضت های آزادی بخش، جریانات سیاسی و معارض حکومتها و همینطور حامی جریان های مخالف قدرت های بزرگ شد.اما به لحاظ اقتصادی، ایران به تدریج از کشور های جهان سوم فاصله گرفت و به شرکای سنتی غربی خود مانند ژاپن، غرب اروپا و امریکای شمالی روی آورد. به عبارت دیگر جمهوری اسلامی پیوسته آمادگی کار اقتصادی به همه کشورها حتی قدرت های بزرگ را نیز داشته ولی در عرصه سیاسی، این آمادگی نبوده است. روابط خارجی اقتصادی از سیاست خارجی تفکیک شده است. شاید این فکر در میان رجال سیاسی حاکم بوده که خرید و انتقال فناوری ضرورتا وابستگی سیاسی نمی آورد در حالی که گسترش مناسبات سیاسی مکن است شرایطی را به وجود آورد که باعث وابستگی و یا مشروط شدن گسترش آن به قبول مواردی باشد که به نوعی مشارکت سیاسی برای کشور به ارمغان آورد. جمهوری اسلای ایران در روابط بین المللی خود غالبا اصل تفکیک پذیری ارتباطات را اعمال کرده و روابط سیاسی فرهنگی تجاری نفتی و اقتصادی را از یکدیگر جدا کرده است. در مجموع اصل 154 قانون اساسی برای یک کشور انقلابی و یا تازه انقلابی اصلی طبیعی و مرتبط است. با گذشت زمان، تنها مورد قابل اطلاق به این اصل در عملکرد سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، نهضت آزادی بخش فلسطین است که نقش فوق العاده تعیین کنندهای در روابط بین المللی ایران داشته است. [7]
* مرزبندی با دشمن
یکی دیگر از راهکارهای تحقق سیاست خارجی انقلابی، «مرزبندی با دشمن» است. این امر در ابتدا نیازمند پذیرش وجود دشمن و دشمنی است و ثانیا نیازمند مرزبندی با آن است. برخی در داخل قائل به وجود دشمن نیستند و علت مشکلات را سوء‌تفاهم معرفی می‌کنند! و راهکار را گفتگو، تعامل و مذاکره با غرب (ادغام در غرب) میدانند. برجام شاهد مثال خوبی بر بُطلان این فرضیه است.
رهبر معظم انقلاب ضمن اینکه قائل به گفتگو با دشمن درباره‌ی مشکلات حل‌شدنی است اما راه‌حل را ادغام در غرب نمی‌بیند و بر مرزبندی تأکید میکند. مرزبندی فقط در عرصه‌ی هویت نیست بلکه یکی از کارکردهای آن اینست که منافع خود را بهتر تشخیص دهیم. اگر مرزبندی ها وجود نداشته باشد شاید حتی منافع دشمن را به‌جای منافع خود تعریف کنیم. نمونه‌ی بارز کسی که با دشمن مرزبندی نکرد محمد مرسی رئیس جمهور مصر پس از بیداری اسلامی است که نهایتا با حمایت آمریکا از کودتا؛ از قدرت خلع شد.
* عدم اعتماد به دشمن در میدان دیپلماسی
رهبر انقلاب میدان دیپلماسى را به میدان نبرد نظامى تشبیه مى کنند و معتقدند که در این میدان هم نباید به دشمن اعتماد کرد، زیرا دشمن هم به ما اعتمادى ندارد:
"مـیـدان دیـپـلمـاسى ، میدان یک نبرد واقعى است ، منتها نبردى که پشت میز و با لبخند و با گـفـتـن صـبح بخیر و شب بخیر انجام مى گیرد! وجود ارتباطات دیپلماتیک ، هرگز نباید به معناى اعتماد به دشمن تلقى شود، نباید اعتماد کرد..."(19 / 4 / 79)، "دیپلماسى یک جنگ اسـت ، هـمـه دیـپـلمـاتهاى دنیا مشغول جنگند. ارزش و تاءثیر آن جنگ هم ، گاهى از جنگ هاى نظامى کمتر نیست ، بلکه در مواردى هم بیشتر است ، البته همیشه این گونه نیست . منظور من از جنگ یک مبارزه معمولى نیست که این کار همه دیپلمات هاست ." (31 / 4 / 68). [3]
پیامدهای تحقق سیاست خارجی انقلابی
تحقق نظام انقلابی در عرصه سیاست خارجی که برخاسته از بیانیه ی گام دوم است نه تنها به راحتی می تواند منطقه را از دست آمریکا و مستکبرین خارج سازد و منافع راهبردی واشنگتن و متحدانش را با چالش اساسی مواجه کند بلکه می‌تواند آثار جدیدی در عرصه‌ی فرا منطقه ای داشته باشد:
*صدور انقلاب و بیداری اسلامی
*تشکیل امت واحده اسلامی
*گسترش همکاری منطقه ای و فرامنطقه ای
*مبارزه با نظام سلطه و حضور در مناطق حساس دنیا
*ایجاد بازدارندگی در عرصه ی بین الملل
* بازیگری در عرصه بین الملل و حفظ و پیشبرد اهداف و آرمان های انقلاب اسلامی [8]
نتیجه گیری:
اکنون در آستانه چهل و یکمین سالگرد پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی و پس از 41 سال مبارزه بی امان با قدرتهای مستبد و سلطه گر، نظام جمهوری اسلامی ایران مقتدر و با صلابت به راه خود ادامه داده و خط بطلانی بر توهمات کسانی کشید که می پنداشتند نظام اسلامی دو روز هم نمی تواند اجتماع مدرن را مدیریت کند.امروز نظام اسلامی، پس از گذر از پیچ و خم های صعب العبور در عرصه بین المللی، که اقتضائات خاص خود را دارد، جایگاه درخورتوجهی در میان کشورهای مستقل و ملتهای دنیا بدست آورده و نگاه های بسیاری را به خود جلب کرده است. این جایگاه میسر نشده است مگر با رهنمودها و منویات مقام معظم رهبری و البته جانفشانی آزادمردانی چون شهدای مقاومت و سردار شهید حاج قاسم سلیمانی که دراز بین بردن قدرت پوشالی ابرقدرت های جهان و فرو ریختن ترس ملت های مستضعف و مظلوم نقش اساسی ایفا نمودند.
منابع:
1و2و3- مجموعه سخنرانی های مقام معظم رهبری- سایت شارح
4-ملکی عباس، قانون اساسی و سیاست خارجی- همشهری 14/12/82
5-R.K.Ramazani(2004), “Ideology and pragmatism in Iran's Foreign policy” T he middle East Journal, 58:4 Proquest social science
6-جمشیدی محمد، مفاهیم اساسی در سیاست خارجی نظام انقلابی-قابل بازیابی در لینک زیر:
7- سریع القلم محمود- جهانی شدن: ایران و جهانی شدن؛ چالش ها و راه حل ها-تهران مرکز تحقیقات استراتژیک-دانشگاه شهید بهشتی شهریور 1384
8- شجاعی هادی- اهداف و راهبردهای سیاست خارجی- معرفت سال نوزدهم شماره 153 شهریور89
منتشر شده در سایت اندیشکده راهبردی تبیین
