تاثیرات منفی ویروس کرونا بر اقتصاد بین الملل

امید خضری | چهارشنبه, ۲۴ ارديبهشت ۱۳۹۹، ۰۱:۰۴ ق.ظ

تأثیر اپیدمی ناشی از ویروس کرونا براقتصاد بین الملل

به طبع اپیدمی‌ای که به این شکل و بیش از ۲۰۰ کشور دنیا را در نوردیده است علاوه بر پیامدهایی که در حوزه بهداشت و درمان داشته؛ پیامدها و آثار متعددی نیز در حوزه‌های مختلف داشته است حوزه‌هایی از قبیل سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و حتی اقتصادی؛ این پیامدهای منفی و گاها مثبت در تمامی کشورهای جهان سومی (توسعه نیافته)، در حال توسعه و حتی کشورهای توسعه یافته بروز و ظهور داشته است.

بانک توسعه آسیایی ۳ سناریو مختلف را در رابطه با هزینه مقابله با شیوع ویروس کرونا (کوید-۱۹) و همچنین زیان ناشی از آن پیش بینی و اعلام کرده که در صورت تداوم شش ماهه شیوع کرونا این ویروس احتمالاً ۳۴۶٫۹ میلیارد دلار به اقتصاد جهان ضربه خواهد زد. بنابراین گزارش بهترین سناریوی ممکن ضرر ۷۶٫۶ میلیارد دلاری جهان در صورت تداوم دو ماهه ویروس است. همچنین ضرر ۱۵۵٫۹ میلیارد دلاری برای تداوم سه ماهه و ضرر ۳۴۶٫۹ میلیارد دلاری در صورت ادامه شش ماهه این ویروس پیش بینی شده است. (۳)

آنچه که مسلم است؛ رشد اقتصادی امسال در کشورهای در حال توسعه آسیا و جهان به دلیل شیوع این بیماری کاهش خواهد یافت. در هر سه این سناریوها ضرر چین دو سوم کل ضرر جهانی خواهد بود. سایر کشورهای جهان نیز بسته به شرایط مختلف به میزان‌هایی از ویروس کرونا متضرر خواهند شد.

انتشار کرونا در چین، منجر به اولین اقدام‌های محدودکننده اقتصادی شد. از طرفی کاهش تقاضا و کاهش رشد اقتصاد جهان منجر به کاهش تقاضا برای نهاده‌های تولید و مواد اولیه، از جمله نفت خام و فلزات شد. در طرف عرضه نیز اقتصاد با فشار کاهشی روبرو است. با مختل شدن تجارت بین الملل و حتی حمل و نقل داخلی، زنجیره ارزش طیف وسیعی از محصولات دچار اختلال شده و ظرفیت تولید واحدها به دلیل عدم دسترسی به مواد اولیه کاهش می‌یابد.

پیشینه رکود در اقتصاد بین الملل

رکود ناشی از شیوع ویروس سارس؛ پیامدهای اقتصادی ناشی از شیوع این بیماری را می‌توان بر اساس تجربه ۱۷ سال پیش نیز برآورد کرد. در آن هنگام شیوع بیماری تنفسی سارس اقتصاد چین را به بحران کشاند و اقتصاد جهان را تحت تأثیر قرارداد.

تجارت کمتر، کاهش شدید شمار مسافران به چین و از چین به دیگر کشورها و کاهش شدید بهای سهام از جمله پیامدهای شیوع ویروس سارس در سالهای ۲۰۰۲ و ۲۰۰۳ بود. با این دیدگاه باید گفت تاثیرات اقتصادی ویروس کرونا می‌تواند به مراتب شدیدتر از آن چیزی باشد که ویروس سارس باعث شده بود. چراکه زمانی که شیوع ویروس سارس در شرق آسیا بحران ساز شده بود، سهم چین در اقتصاد جهان حدود پنج درصد بود. در حالیکه در حال حاضر سهم چین در اقتصاد جهان به بیش از ۱۶ درصد رسیده است. (۴)

بحران اقتصادی سال ۲۰۰۸؛ در اوایل دهه ۲۰۰۰ میلادی، بازار املاک و مستغلات آمریکا بسیار قدرتمند و غیرقابل نفوذ به نظر می‌رسید، اما افزایش ناگهانی قیمت‌ها باعث شد تا مصرف کنندگان، بانک‌ها و سرمایه‌گذاران زیر بار بدهی‌های هنگفتی بروند. ابزارهای مالی عجیبی که قرار بود ریسک‌های موجود در حوزه‌های مالی را نابود کنند، اکنون نتیجه عکس داده بودند و با جذب سرمایه‌گذارانی از سراسر دنیا به این سمت، سبب تقویت بیشتر آن‌ها می‌شدند.

با آغاز روند نزولی قیمت مسکن در آمریکا طی سال ۲۰۰۷ میلادی، شکاف‌های موجود در سیستم بیش از پیش آشکار شدند و در نهایت منجر به فروپاشی دو صندوق پوشش ریسک بزرگ شدند. در اواخرتابستان ۲۰۰۸، ورشکستگی هولدینگ لهمان برادرز [۱]شوک بزرگی به اقتصاد بین الملل زد و زمینه ساز بحران نقدینگی در سطح جهان شد. (۵)

این آسیب، در نهایت منجر به اولین رکود جهانی بعد از جنگ جهانی دوم در دنیا شده و بذر بحران بدهی دولتی را در منطقه یورو پاشید. بحرانی که باعث شد تا میلیون‌ها خانوار، شغل، خانه و پس‌انداز خود را از دست بدهند.

پس از این قضایا، باز گشت به رونق اقتصادی گذشته مسیری طولانی و دراز به خود دید، به‌طور تقریبی باید چیزی در حدود ۸ سال بگذرد تا یک بحران بدهی ومالی تمام شود. این الگو، در مورد بحران مالی جهانی ۲۰۰۸ نیز صادق بوده است و اکنون پس از گذشت یک دهه، شاهد رشد اقتصادی در سطح جهان هستیم. هرچند که افت و خیزها، ضعف‌ها و ناهمگونی‌های موجود، حاکی از شدت بحرانی است که پشت سر گذاشته‌ایم.

شیوع ویروس کرونا چه تاثیری بر اقتصاد ایران داشته است؟

اما در ایران داستان کمی پیچیده‌تر است شیوع ویروس کرونا در ایران تأثیر و پیامدهای بسیاری بر اقتصاد داخلی داشته و خواهد داشت؛‌، زیرا علاوه بر آسیب‌های اقتصاد جهانی، وابستگی به نفت، تحریم‌های بین‌المللی، رشد منفی اقتصاد، تورم بالا دلایلی است تاکشورمان را متوجه پیامدهای بیشتری می‌کند.

در گزارشی که مرکز پژوهش‌های مجلس منتشر کرده آمده است: اقتصاد ایران در حالی با معضل کرونا مواجه شده که متغیرهای اقتصاد کلان وضعیت مناسبی را نشان نمی‌دادند. براساس اعلام مرکز آمار ایران رشد اقتصادی در ۹ ماهه نخست سال ۱۳۹۸، در حدود منفی ۷٫۶ درصد و رشد اقتصادی بدون نفت نیز تقریباً صفر بوده است. همچنین، نرخ تورم نقطه به نقطه نیز در پایان بهمن ماه ۲۵ درصد بوده است. از سوی دیگر دولت به لحاظ منابع در تنگنا قرار دارد و کسری بودجه دولت یکی از معضلات مهم اقتصاد ایران برای سال ۱۳۹۹ است. (۶)

در چنین شرایطی، هزینه‌های تحمیل شده در اثر اپیدمی کرونا و همچنین کاهش تولید ناشی از آن، می‌تواند اقتصاد را با تورم‌های بالاتر و رشدهای اقتصادی پایین‌تر مواجه سازد. از بین رفتن برخی از مشاغل و یا کاهش شدید درآمد در برخی از بخش‌ها باعث کاهش رشد اقتصادی می‌شود و از طرف دیگر، برخی مشاغل دیگر مانند تولیدات مواد بهداشتی و… در این بازه زمانی رشد بالایی خواهند داشت.

از طرفی شوک ناشی از کرونا، اقتصاد را هم با شوک عرضه و هم با شوک تقاضا مواجه می‌سازد. از یک طرف عرضه نیروی کار کاهش یافته و از طرف دیگر در تأمین مواد اولیه تولید نیز مشکلاتی ایجاد شده است (شوک عرضه). شوک عرضه، شوک تقاضا را به همراه خواهد داشت. تعطیلی کسب و کارها، منجر به تعدیل نیروی کار می‌شود و کاهش درآمد خانوار، کاهش تقاضا را به همراه دارد.

در شرایطی که دولت با تنگنای مالی مواجه بوده و علاوه بر کاهش درآمدهای ناشی از تحریم و کاهش قیمت نفت و فرآورده‌های نفتی، با افزایش هزینه‌های بهداشتی و درمانی ناشی از کرونا نیز روبه‌رو است، منابع برای سیاست‌های حمایتی به شدت محدود است. از این رو بسیار مهم است که سیاست‌های حمایتی، بهینه اتخاذ شده و از اجرای سیاست‌های حمایتی کور (نظیر تخصیص ارز ترجیحی به برخی کالاها) اجتناب شود، زیرا به احتمال قوی، این منابع با هزینه تورم تأمین شده‌اند. بر این اساس سیاست‌های افزایش تقاضای کل از طریق جلوگیری از کاهش اشتغال و درآمد خانوار باید در اولویت قرار گیرند. (۳)

بخش‌هایی مانند گردشگری و حمل و نقل از جمله بخش‌هایی هستند که به سرعت تحت تأثیر شیوع ویروس کرونا قرار می‌گیرند

با این وجود تمام بخش‌های اقتصادی به یک نسبت دچار رکود نمی‌شوند. بخش‌هایی از اقتصاد که محدودیتهای کنترلی از سوی دولت جهت کنترل و کاهش ابتلاء اعمال می‌گردد. بخش‌هایی مانند گردشگری و حمل و نقل از جمله بخش‌هایی هستند که به سرعت تحت تأثیر شیوع ویروس کرونا قرار می‌گیرند. اصناف به ویژه خرده فروشی به خاطر محدودیت‌هایی که باید توسط دولت‌ها برای مجموعه‌های تجاری و بازارها اعمال شود و یا به واسطه خودقرنطینه کردن که توسط شهروندان صورت می‌گیرد، با رکود مواجه می‌شوند.

از طرفی جمهوری اسلامی ایران در پی تحریم‌های اعمالی ناجوانمرادنه طی سالیان متمادی از جانب امریکا و اتحادیه اروپا به نوعی بازدارندگی رسیده است. بطوریکه عمده مشکلات سایر کشورها در ایران یا قابل رویت نیست یا شدتش به مراتب کمتر است که می‌توان دو دلیل عمده برای این مسئله ذکر کرد:

بر خلاف سایر کشورها که برای تأمین وسایل و تجهیزات موردنیاز برای کنترل و مهار این ویروس نگاه به بیرون از مرزها دارند؛ جمهوری اسلامی ایران طی فشارهای ناشی ازتحریم های بین المللی به این باور و اعتقاد رسیده است که نگاهی برون گرا و درون زا داشته باشد و سیاست‌های کلی نظام طوری بوده است که تقریباً در تمامی عرصه‌ها من جمله بهداشت ودرمان به خودکفایی رسیده است. ساخت و تولید کیت‌های تشخیص ویروس کرونا و کاهش زمان تشخیص به ۲ الی ۳ ساعت گواه این مساله است.

از گذشته فرهنگ ایثار و شهادت در بین ایرانیان، از جایگاه و اهمیت خاصی برخوردار بوده است و این مساله همواره در برابر مشکلات متعدد همدلی خاصی ایجاد می‌کرده است. که در روزهای اخیر نیز شاهد آن بودیم که همدلی ایجاد شده بین مسئولین و مردم باعث کاهش شدید فشارهای ناشی از شیوع ویروس کرونا در کشورمان شده است.

تشکیل گروه‌های جهادی و سازمان‌های مردم نهاد برای تهیه و توزیع اقلام ضروری و ضدعفونی کننده و از طرفی باور به شعار ما می‌توانیم توانسته است خودکفایی قابل توجهی در این خصوص ایجاد کند، این پیامد مثبت می‌تواند کشور را در میان تحریم‌های بین المللی از نیاز به سایر کشورها عاری سازد و مهمتر از آن می‌توان به یکی از قطب‌های تولید تجهیزات وکیت های تشخیص ویروس و صادر کننده وسایل ضدعفونی کننده و… در سطح منطقه و حتی جهان تبدیل شد.

پیامدهای اقتصادی ناشی از ویروس کووید-۱۹ بر قطب‌های اقتصادی دنیا

آمریکا: موسسه اعتبار سنجی “مودیز[۲]” در گزارشی؛ با توجه به بیماری همه گیر کرونا، رکود اقتصادی در کل جهان از جمله آمریکا در شش ماه نخست سال جاری (۲۰۲۰) را پیش بینی کرده است که در این پیش بینی میانگین رشد اقتصادی جهان را در سال ۲۰۲۰ با ۰٫۳ درصد کاهش نشان می‌دهد.

بانک آو آمریکا نیز در گزارشی ضمن هشدار به افزایش خطر وقوع یک رکود اقتصادی در جهان از کاهش پیش بینی در مورد رشد اقتصادی سالانه در جهان به کمترین میزان از ۲۰۰۸ تاکنون خبر داد. در این گزارش آمده است، با توجه به اینکه میزان تقاضا در چین و خارج از چین به دلیل شیوع کرونا کاهش یافته است، میانگین رشد اقتصاد جهان در سال جاری ۲٫۸ درصد خواهد بود. این در حالیست که گزارش‌های پیشین از رشد ۳٫۱ درصدی خبر داده بودند. (۸)

با توجه به اینکه چین در حال حاضر ۱۶ درصد کل تولید ناخالص داخلی جهان را در اختیار دارد، ایجاد مشکل در اقتصاد این کشور با توجه به اندازه اقتصاد و سهم بالای این کشور از سبد تجاری کشورهای مختلف قطعاً روی کل کشورها بویژه آمریکا تأثیر خواهد گذاشت. پیش‌تر نیز «ریچارد کلاریدا» [۳]از مدیران ارشد بانک مرکزی آمریکا گفته بود ویروس کرونا یک مشکل جدی است که مصون ماندن اقتصاد آمریکا از پیامدهای آن تقریباً غیر ممکن خواهد بود.

روسیه: پس از شیوع ویروس کرونا، بسیاری از بخش‌های اقتصاد این کشور به دلیل کاهش قیمت نفت و گسترش نوع جدید ویروس کرونا دچار رکود شده است.

سیلوانوف[۴] در نشست گسترده مقامات وزارت دارایی گفت: «اخیراً، شما شاهد هستید که ما با وضعیت دشواری برای روسیه روبرو شده‌ایم – و آن کاهش قیمت منابع انرژی ما است که همواره یکی از اصلی‌ترین فاکتورهای خطر برای اقتصاد کشور بوده است. پیش از این درباره بخش‌هایی مانند حمل و نقل، از جمله سفرهای هوایی، گردشگری و مشاغل کوچک صحبت کرده‌ایم، به دنبال آننها تعداد بیشتری از بخش‌های اقتصادی نیز تحت تأثیر شرایط کنونی قرار می‌گیرند. ما شاهد کاهش حجم خرید کالاهای مصرفی گران قیمت، از جمله اتومبیل هستیم.» (۹)

بنابراین روسیه از پیش بینی‌های اقتصاد کلان که برای سال ۲۰۲۰ صورت گرفته است منحرف می‌شود؛ به عنوان مثال، سقوط قیمت نفت تقریباً سه تریلیون روبل از حجم درآمد نفت و گاز دولت را کاهش داده است. لازم به یادآوری است که بودجه کل فدرال روسیه حدود ۲۰ تریلیون روبل است. با این اوصاف تنها راه برون رفت از این بحران استفاده از بودجه ذخیره این کشور در صندوق رفاه ملی است.

چین: به نوشته تارنمای روزنامه «فایننشیال تایمز[۵]»، کاهش موقت عرضه کالا همزمان با کم شدن تقاضا در داخل این کشور اتفاق افتاده است زیرا بسیاری از چینی‌ها تصمیم گرفته‌اند یا مجبور شده‌اند حتی در تعطیلات سال نو هم در خانه بمانند. بخش‌های خرده فروشی، خدمات تفریحی و گردشگری در چین تقریباً محو شده‌اند. محدودیت‌های سفر، باعث کاهش شدید سفرهای خارجی و ورود چینی‌ها به کشورهای دیگر شده است. همین شرایط حتی بر درآمد صنایع لوکس تأثیر منفی چشمگیری داشت. (۱۰)

تحلیل نشریه «فارین افیرز[۶]» نیز بر این گزاره شکل گرفته که اقتصاد چین اگرچه نسبت به سال ۲۰۰۲ و دوره همه گیری سارس بزرگ‌تر شده است، به همان اندازه در مقابل تنش‌ها حساس‌تر و ضعیف‌تر شده که همین امر در بازار عرضه و تقاضای کالا قابل مشاهده است. باید گفت ویروس کرونا کل چرخه تولید در بسیاری از صنایع چین را تحت تأثیر قرار داده و آن را دچار اختلال کرده است. بسته شدن کارخانه‌های بزرگ تولید تلفن همراه، تمدید تعطیلی شرکت‌های خودروساز، لغو پروازهای داخلی و خارجی باعث شد تا بسیاری از صنایع جهان که به واردات از چین وابسته هستند، معطل بمانند و دچار مشکلات عدیده‌ای شوند.

در داخل چین هم افزایش میزان بیکاری و پرداخت نشدن دستمزد دوره تعطیلی از دیگر دلمشغولی‌های تحلیلگران و حتی دولتمردان پکن است زیرا طولانی شدن این شرایط می‌تواند از نظر اجتماعی مشکلاتی را ایجاد کند.

اما پس از گذشت ۲ ماه از شیوع ویروس کرونا، نمودارهای ارزیابی و شاخص‌های جهانی نشان می‌دهد که چینی‌ها در بین قدرت‌ها و غول‌های بزرگ اقتصادی دنیا وضعیت بهتری را سپری می‌کنند.

گائو فنگ[۷]، سخنگوی وزارت بازرگانی چین در مصاحبه‌ای اعلام می‌کند: «طبق بازخوردهایی که از مناطق مختلف و صنایع به دست آمده، واردات و صادرات پیشرفت قابل ملاحظه‌ای در ماه مارس داشته است. ولی در همین زمان، تأثیر همه‌گیری ویروس کرونا بر اقتصاد جهان و تجارت بین الملل به تدریج ظاهر می‌شود».

اطلاعات نشان می‌دهد این کشور ۱۰٫۲ میلیارد یوان (۱٫۴ میلیارد دلار) تجهیزات مراقبت پزشکی از سوم مارس تا چهارم آوریل صادر کرده که شامل ۳٫۸۶ میلیارد ماسک و ۳۷٫۵۲ میلیون لباس محافظ می‌شود. در کل، صادرات چین در ژانویه و فوریه ۲۹۲ میلیارد دلار بود.

گائو گفت ۵۸ کشور و منطقه و چهار سازمان بین‌المللی تا حالا قراردادهای خرید تجهیزات پزشکی با چین امضا کرده‌اند در حالی که ۷۱ کشور و ۱۰ سازمان بین‌المللی دیگر در حال مذاکره هستند. (۱۲)

این در حالی است که سایر قطب‌های اقتصادی دنیا نه تنها صادرات و درآمدزایی در این بخش نداشته‌اند، بلکه کشوری همچون امریکا بشدت با قحطی این اقلام و تجهیزات دست و پنجه نرم می‌کند تاجاییکه بیشتر اقلام دارویی و ضدعفونی کننده کشورها توسط این کشور به غارت می‌رود!

وضعیت احتمالی اقتصاد بین الملل بعد از کرونا

صاحب نظران و اقتصاد دانان بر این باورند که اپیدمی ایجاد شده تاثیرات فراوانی بر اقتصاد بین الملل خواهد گذاشت تا جایی که عدم اتخاذ تمهیدات لازم می‌تواند هزینه‌های هنگفتی بر پیکره اقتصاد کشورها بگذارد. لذا دولت‌ها باید از فرصت کنونی استفاده کرده و با تقویت توان داخلی و استفاده از بنگاه‌های اقتصادی خود زمینه عبور از بحران و بازسازی بخش‌های ضربه خورده را فراهم کنند. شاید اگر امروز به شرایط اقتصادی زندگی در ماه‌های آینده توجه نشود بحران‌های بزرگ‌تری در انتظار مردم باشد. (۱۱)

بررسی نظرات هزاران فعال اقتصادی و موسسه‌های تحلیل بازار حاکی از آن است که چهار دیدگاه در مورد اقتصاد پس از کرونا در کشورهای مختلف وجود دارد: (۷)

نزول به بربریت (اقتصاد انسان‌های ابتدایی)

سرمایه‌داری قوی دولتی

سوسیالیسم دولت‌های افراطی

شکل‌گیری جوامعی برای پایه کمک‌های متقابل اقتصادی

جمع بندی

هر جامعه‌ای اعم از توسعه نیافته یا کمتر توسعه یافته وحتی توسعه یافته، می‌تواند در معرض همه گیری و اپیدمی همچون ویروس کرونا قرار گیرد. آنچه جوامع را از نظر میزان موفقیت در پیشگیری و مقابله با مسائلی از این قبیل از یکدیگر متمایز می‌سازد، میزان مسئولیت پذیری مسولین کشورها و اتخاذ سیاست‌های حمایتی و تمهیدات لازم جهت مهار و کنترل در مقابل مشکلات این چنینی است.

ویروس کرونا بیش از تهدید کننده‌ای بزرگ برای سلامت انسان و اقتصاد جوامع، زمینه ساز بحران‌های بزرگ اجتماعی است. یعنی مسئولان کشورهای مختلف باید امروز بیش از گذشته به فکر نحوه مدیریت روابط اجتماعی مردم باید یکدیگر باشند. با ادامه روند محدودیت‌های اقتصادی به منظور مقابله با کرونا ممکن است فقر اقتصادی گسترش یافته و خانواده‌هایی که امروز از نظر مالی متوسط محسوب می‌شوند به دسته‌های ضعیف‌تر اقتصادی در جامعه خود اضافه شوند.

منابع

۱-وبسایت تحلیلی فرادید، «ویروس‌ها چطور نامگذاری می‌شوند؟» منتشر شده در تاریخ ۱۱ اسفند ۹۸ قابل بازیابی در پیوند زیر:

https://faradeed.ir/fa/ 000KAs

۲-وبسایت تحلیلی- خبری رادیو فرانسه، «عدم آمادگی کشورها موجب گسترش ویروس کرونا در سراسر جهان شده است» منتشر شده در تاریخ ۱۳ اسفند ۹۸، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://www.rfi.fr/fa

۳-خبرگزاری تسنیم، » کرونا با اقتصاد ایران و جهان چه می‌کند؟» منتشر شده در تاریخ ۱۷ فروردین ۹۹، قابل بازیابی در پیوند زیر:

https://tn.ai/2236449

۴-سایت خبری دویچه ویله، «پیامدهای سنگین اقتصادی ویروس کرونا برای چین و جهان» منتشر شده در تاریخ ۱۰ بهمن ۹۸، قابل بازیابی در پیوند زیر:

https://www.dw.com/fa

۵-ثریا حقی، «یک دهه پس از بزرگ‌ترین بحران مالی تاریخ: چه تحولاتی صورت گرفته است؟» پایگاه خبری-تحلیلی راه پرداخت، منتشر شده در تاریخ ۷ آبان ۹۷، قابل بازیابی در پیوند زیر:

https://way2pay.ir/119055/

۶-آقای سیدمحمدهادی سبحانیان / آقای سیدعلی روحانی / آقای موسی شهبازی غیاثی، » بررسی آثار اقتصادی و پیشنهادهایی برای مدیریت تبعات آن»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی منتشر شده در اسفند ماه ۹۸ قابل بازیابی در پیوند زیر:

https://rc.majlis.ir/fa/report/show/1462301

۷-سیمون مِیِر محقق دانشگاه سورِی انگلستان، » جهان پساکرونا از نگاه اندیشمندان و نشریات معتبر»، سایت شورای راهبردی روابط خارجی، منتشر شده در تاریخ ۲۳ فروردین ۹۹ قابل بازیابی در پیوند زیر:

https://www.scfr.ir/fa/?p=122984

۸-سایت خبری پارس تودی، » تأثیر ویروس کرونا بر اقتصاد آمریکا و جهان«منتشر شده در تاریخ ۱۲ حوت ۹۸، قابل بازیابی در پیوند زیر:

https://parstoday.com/dari/news/world-i105245

۹-خبرگزاری تسنیم، » تأثیر کاهش قیمت نفت و شیوع کرونا بر اقتصاد روسیه«منتشر شده در تاریخ ۲۸ اسفند ۹۸، قابل بازیابی در پیوند زیر:

https://tn.ai/2226380

۱۰-روزنامه اطلاعات، » هزینه‌ای که کرونا بر اقتصاد چین تحمیل کرد«منشتر شده در تاریخ ۳ اسفند ۹۸ قابل بازیابی در پیوند زیر:

https://www.ettelaat.com/mobile/?p=153400&device=phone

۱۱-How Will the Coronavirus Crisis Affect Your Middle Eastern Focus Area in the Coming Months?, 02/April /2020:

https://carnegie-mec.org/diwan/81409

پی نوشت ها

[۱] -Lehman Brothers

[۲] – Moody’s Credit Institution